Τοῦ Λάμπρου Κ. Σκόντζου
Θεολόγου – Καθηγητοῦ
Στὶς 14 Ἰουλίου ἡ Ἐκκλησία μας ἑορτάζει τὴ μνήμη τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη. Πρόκειται γιὰ μιὰ σπουδαία ἐκκλησιαστικὴ προσωπικότητα τοῦ 18ου αἰῶνα, ἡ ὁποία ἔβαλε τὴ δική της σφραγῖδα στὴν Ἐκκλησία καὶ τὸ Γένος μας τὴν κρίσιμη ἐκείνη περίοδο, ὅπου ἡ Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία βρισκόταν στὸ ἀπόγειο τῆς δύναμής της. Συνετέλεσε ἐπίσης στὴν ἀποσόβηση τοῦ κινδύνου τῆς ἀλλοιώσεως τοῦ ὀρθοδόξου φρονήματος, ἀπὸ τὴν ἐπέλαση πολυαρίθμων παπικῶν καὶ προτεσταντικῶν «ἱεραποστόλων», οἱ ὁποῖοι ἀσκοῦσαν ἀσφυκτικὸ προσηλυτισμὸ εἰς βάρος τῶν ὑποδούλων Ὀρθοδόξων Ἑλλήνων. Ὁ ἅγιος Νικόδημος, μὲ τὸν πολύπλευρο ἀγῶνα του βοήθησε τὰ μέγιστα γιὰ τὴ σωτηρία τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τοῦ Ἑλληνισμοῦ.
Γεννήθηκε στὴ Νάξο τὸ 1749. Τὸ κοσμικό του ὄνομα ἦταν Νικόλαος Καλλιβρούτσης. Οἱ γονεῖς του Ἀντώνιος καὶ Ἀθανασία φρόντισαν νὰ τοῦ δώσουν χριστιανικὴ ἀνατροφὴ καὶ νὰ τὸν μορφώσουν μὲ τὸ ὑστέρημά τους. Φοίτησε ἀρχικὰ στὴ Σχολὴ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στὴ Νάξο, ἔχοντας διδάσκαλο τὸν ἀδελφὸ τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, Χρύσανθο. Στὴ συνέχεια πῆγε στὴ Σμύρνη γιὰ ἀνώτερες σπουδές, στὴν περίφημη Εὐαγγελικὴ Σχολή. Ἦταν τέτοια ἡ ἐπίδοσή του ὥστε ὁ μητροπολίτης Ἰερόθεος τὸν προόριζε γιὰ μελλοντικὸ διευθυντὴ τῆς Σχολῆς. Σπούδασε Θεολογία, Φιλολογία, Φιλοσοφία, Οἰκονομία, Ἰατρική, Ἀστρονομία, ἀκόμα καὶ Στρατιωτικά. Ἔμαθε ἄπταιστα γαλλικά, ἰταλικὰ καὶ λατινικά, ἔχοντας ἰσχυρότατη μνήμη.
Στὰ 1770 ἐπέστρεψε στὴν Νάξο καὶ ἐργάστηκε ὡς γραμματέας στὴ Μητρόπολη. Τὸ 1775 ἀποφάσισε νὰ μονάσει. Ἴσως νὰ ἐμπνεύστηκε τὴ μοναχικὴ ζωὴ ἀπὸ τὴν μητέρα του, ἡ ὁποία εἶχε καρεὶ καὶ αὐτὴ μοναχὴ στὴ Νάξο, μὲ τὸ μοναχικὸ ὄνομα Ἀγαθή.
Πῆγε στὸ Ἅγιο Ὅρος, στὴ Μονὴ Διονυσίου, ὅπου ἐκάρη μοναχὸς καὶ ἔλαβε τὸ μοναχικὸ ὄνομα Νικόδημος καὶ ὑπέδειξε ἐξ’ ἀρχῆς ὑποδειγματικὴ μοναχικὴ ζωή. Οἱ πατέρες τῆς Μονῆς, ἐκτιμῶντας τὴ σπάνια μόρφωσή του καὶ τὴν καλλιγραφία του, του, τοῦ ἀνέθεσαν ὡς ἐργόχειρο, τὴν ἀντιγραφὴ τῶν κωδίκων τῆς Μονῆς. Αὐτὸ τὸ θεώρησε πραγματικὴ εὐλογία καὶ εὐκαιρία νὰ βρίσκεται στὴν πλουσιότατη βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς καὶ στὶς βιβλιοθῆκες τῶν ἄλλων Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους καὶ νὰ μελετᾶ μὲ πάθος τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοὺς ἀρχαίους συγγραφείς. Παράλληλα εἶχε ἀρχίσει νὰ ἀλληλογραφεῖ μὲ πολλοὺς λογίους τῆς ἐποχῆς του. Ἰδιαίτερα ἀλληλογραφοῦσε μὲ τὸν μαρτυρικὸ Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη καὶ Ἐθνομάρτυρα ἅγιο Γρηγόριο Ε’ καὶ τὸν ἅγιο Ἀθανάσιο τὸν Πάριο. Νυχθημερὸν ἔγραφε ἀδιάκοπα, συγγράφοντας πλειάδα βιβλίων καὶ ἀναδεικνυόμενος ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς γονιμότερους ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς τοῦ 18ου αἰῶνα.
Ὡς θεολόγος προσπαθοῦσε νὰ ἐκφράζει τὴ βιβλικὴ καὶ ἁγιοπατερικὴ διδασκαλία καὶ νὰ ἀποκρούει τὶς δυτικὲς ἐπιδράσεις στὴ Θεολογία καὶ τὴν πράξη τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ κόμιζαν οἱ δυτικοὶ αἱρετικοὶ «ἱεραπόστολοι». Τὸ σπουδαιότερο θεολογικό του ἔργο εἶναι τὸ «Πηδάλιο», ὁ ὁποῖος μὲ τὴ βοήθεια τοῦ συμμοναστοῦ του, ἱερομονάχου Ἀγαπίου του Κρητός, στὰ 1790 κατόρθωσε νὰ συγκεντρώσει, νὰ κωδικοποιήσει καὶ νὰ ἑρμηνεύσει ὅλους τοὺς Ἱεροὺς Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας. Πρόκειται γιὰ πραγματικὸ ἆθλο γιὰ τὰ μέσα καὶ τὶς συνθῆκες τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Ἡ σπουδαιότητα τοῦ «Πηδαλίου» ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὸ ὅτι παραμένει ὡς τὰ σήμερα τὸ μοναδικὸ ἐγχειρίδιο τοῦ Κανονικοῦ καὶ Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου τῆς Ἐκκλησίας μας! Ἡ δὲ ἑρμηνεία του στοὺς Ἱεροὺς Κανόνες ἀποτελεῖ ἀξεπέραστη αὐθεντία!
Ὁ ἅγιος Νικόδημος συνέγραψε καὶ ἄλλα ἔργα, ψυχοφελοὺς περιεχομένου, τὰ ὁποῖα χαρακτηρίζονται ὡς ἐφάμιλλα τῶν πνευματικῶν συγγραμμάτων τῶν ἀρχαίων Πατέρων καὶ ἀσκητῶν τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἀναφέρουμε μερικὰ ἀπὸ αὐτά: «Ἀόρατος Πόλεμος», «Πνευματικὰ Γυμνάσματα», «Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον», κ.α.
Ὁ ἅγιος Νικόδημος μᾶς εἶναι γνωστὸς καὶ ἀπὸ τὴν πρωταγωνιστικὴ δράση του στὸ λεγόμενο κίνημα τῶν Κολλυβάδων. Τὸ κίνημα αὐτὸ ξεκίνησε ἀπὸ μιὰ μερίδα ἁγιορειτῶν μοναχῶν, οἱ ὁποῖοι ἀντιτάχτηκαν ἀρχικὰ στὴ συνήθεια νὰ τελοῦνται τὰ ἱερὰ μνημόσυνα τὴν Κυριακή.
Κατ’ αὐτοὺς δὲν ἐπιτρέπεται ἡ τέλεσή τους τὴν Κυριακή, διότι εἶναι ἡμέρα χαρμόσυνη, ἡμέρα ἀφιερωμένη στὴν Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου καὶ πρότειναν νὰ τελοῦνται τὸ Σάββατο, ἢ ἄλλη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος. Ἐναντίων των Κολλυβάδων συγκροτήθηκε ἀντικίνημα τῶν λεγομένων Ἀντικολλυβάδων, οἱ ὁποῖοι, ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὴ νοοτροπία τῶν αἱρετικῶν τῆς Δύσης, ἀνάλαβαν σοβαρὴ ἀντίδραση, ἀκόμα καὶ διώξεις κατὰ τῶν Κολλυβάδων. Πολὺ γρήγορα τὸ κίνημα τῶν Κολλυβάδων πῆρε τὴ μορφὴ ἀγῶνα ἀνανέωσης τῆς Ἐκκλησίας, ὡς ἐπιστροφὴ στὶς γνήσιες πρακτικὲς τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας.
Μερικὲς ἀπὸ τὶς ἀνανεωτικὲς προτάσεις των Κολλυβάδων ἦταν ἡ συχνὴ Θεία Κοινωνία τῶν πιστῶν, ἡ ἐμμονὴ στὴν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας καὶ στὸ πνεῦμα τῶν Ἱερῶν Κανόνων, ἡ καταξίωση τῆς ἀσκητικῆς ζωῆς, ἡ μελέτη τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἡ ἀπόρριψη τῶν λατινογενῶν στοιχείων στὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ἀπόρριψη τῆς τυπολατρίας καὶ κυρίως ἡ ἀπόρριψη τῆς ἐκκοσμίκευσης στὴν Ἐκκλησία. Παράλληλα προωθοῦσαν τὴν παιδεία, ὡς βασικὸ παράγοντα τῆς πνευματικῆς ὁλοκλήρωσης τοῦ ἀνθρώπου, διαμορφώνοντας ἔτσι ἕναν Ἑλληνικὸ καὶ Ὀρθόδοξο Διαφωτισμό.
Ἀξίζει νὰ τονίσουμε τὴ θετικὴ ἐπίδραση τοῦ κολλυβαδικοῦ κινήματος στὸν νέο Ἑλληνισμό, διότι, αὐτὸ κυρίως, συνετέλεσε στὴν πνευματικὴ ἀναγέννηση τοῦ λαοῦ μας, στὸ νεοσύστατο ἑλληνικὸ κράτος. Μεγάλες μορφὲς τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ πνευματικῆς μας ζωῆς εἶχαν ἐπηρεασθεῖ βαθύτατα ἀπὸ τοὺς Κολλυβάδες Πατέρες, ὅπως ὁ ἅγιος Νικόλαος Πλανᾶς, ὁ Παπουλάκος, ὁ Παπαδιαμάντης, ὁ Μωραϊτίνης, ὁ ἅγιος Νεκτάριος, κ.α. Ὁ σύγχρονος γνήσιος μοναχισμὸς ἀκολουθεῖ τὶς ἀρχὲς τοῦ κολλυβαδικοῦ κινήματος.
Ὁ ἅγιος Νικόδημος κοιμήθηκε στὶς 14 Ἰουλίου τοῦ 1809 καὶ σὲ ἡλικία 60 ἐτῶν. Τὸ 1955 ἀνακηρύχτηκε ἅγιος. Τὰ τελευταῖα του λόγια ἦταν, ὡς ἀπάντηση στοὺς μαθητές του, οἱ ὁποῖοι θαύμαζαν τὴν ἠρεμία τῶν τελευταίων στιγμῶν του: «Τὸ Χριστὸ ἔβαλα μέσα μου καὶ πῶς νὰ μὴν ἡσυχάσω;»! Ἡ ὁσιακή του ζωὴ καὶ τὸ πλουσιότατο συγγραφικό του ἔργο τὸν συγκαταλέγουν στοὺς μεγάλους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας.
Ἀπολυτίκιον
Ἦχος γ’. Τὴν ὡραιότητα.
Σοφίας χάριτι, Πάτερ κοσμούμενος, σάλπιξ θεόφθογγος, ὤφθης τοῦ Πνεύματος, καὶ ἀρετῶν ὑφηγητής, Νικόδημε θεηγόρε, πάσι γὰρ παρέθηκας, σωτηρίας διδάγματα, βίου καθαρότητας, διεκφαίνων τὴν ἔλλαμψιν, τῷ πλούτῳ τῶν ἐνθέων σου λόγων, δι’ ὧν ὡς φῶς τῷ κόσμῳ ἔλαμψας.
ΤΟ ΣΥΝΑΞΑΡΙ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ
14 Ἰουλίου 2025 ἑορτάζουν:
Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὁ σοφὸς διδάσκαλος τῆς ἐκκλησίας
Ἅγιοι Ἀκύλας, Παῦλος, Ἠρωδίων οἱ Ἀπόστολοι καὶ Ἅγιος Σωσίων, πρῶτος Ἐπίσκοπος Λευκάδος
Ἅγιος Ἰοῦστος
Ὅσιος Ὀνήσιμος ὁ θαυματουργός
Ἅγιος Ἰωσὴφ ὁ Ὁμολογητής, Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης καὶ ἀδελφὸς τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου του Στουδίτου
Ἅγιοι Ἀκύλας καὶ Ἰλάριος
Ὅσιος Ἀρσένιος ὁ Ἁγιοφαραγγίτης
Ἅγιος Πέτρος ἐπίσκοπος Γορτύνης ὁ νέος Ἱερομάρτυς
Ἅγιος Ἡράκλειος
Ὅσιος Στέφανος ἡγούμενος τῆς Μονῆς Μάχριστσκ
Ἀνακομιδὴ Ἱερῶν Λειψάνων τῆς Ἁγίας Γλυκερίας τοῦ Νόβγκοροντ