Τοῦ Λάμπρου Κ. Σκόντζου
Θεολόγου – Καθηγητοῦ
Μιὰ ἀπὸ τὶς ἡρωικότερες περιόδους τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας ἱστορίας εἶναι καὶ ἡ περίοδος τῆς εἰκονομαχίας (726-842), κατὰ τὴν ὁποία ἀνεδείχθησαν πλῆθος ὁμολογητῶν τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως. Ὑπερασπίσθηκαν μὲ σθένος τὴν Ὀρθοδοξία, ὀρθώνοντας τὸ ἀνάστημά τους στοὺς διῶκτες τῶν Ἱερῶν Εἰκόνων, οἱ ὁποῖοι ἔχοντας τὴν αὐτοκρατορικὴ δύναμη, δίωκαν μὲ μανία τοὺς ὁμολογητὲς τῆς Ὀρθοδοξίας.
Ἕνας ἀπὸ αὐτοὺς ὑπῆρξε ὁ ἅγιος Θεοφάνης ὁ ἐπονομαζόμενος Γραπτός. Γεννήθηκε στὴν Παλαιστίνη τὸ 745. Πατέρας του ἦταν ὁ εὐσεβὴς Ἰωαννάς, ὁ ὁποῖος φρόντισε νὰ μεταδώσει, τόσο στὸν ἴδιο, ὅσο καὶ στὸν ἀδελφό του Θεόδωρο τὴν εὐσέβεια. Φρόντισε ἐπίσης νὰ τοὺς μορφώσει, στέλνοντάς τους στὴ φημισμένη Μονὴ τοῦ Ἁγίου Σάββα, κοντὰ στὸ σοφὸ διδάσκαλο Γέροντα Μιχαήλ, νὰ σπουδάσουν τὴν ἱερὴ ἐπιστήμη τῆς Θεολογίας, καθὼς καὶ ἀρχαία Ἑλληνικά, γραμματική, ποίηση, μουσικὴ κλπ.
Τὰ δύο ἀδέλφια ἔδειξαν ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον καὶ ἐπιμέλεια στὶς σπουδές τους καὶ ἐπίσης μυήθηκαν στὴν ὀρθόδοξη πνευματικότητα καὶ στὸ μοναχικὸ ἀσκητικὸ πνεῦμα. Ὁ δάσκαλός τους Μιχαὴλ τὸ 811 τοὺς πῆρε μαζί του, ὡς ὑποτακτικούς του στὴ Μονὴ τῶν Σπουδαίων, κοντὰ στὸ ναὸ τῆς Ἀναστάσεως. Κατόπιν ὁ Πατριάρχης Θωμᾶς τους χειροτόνησε ἱερεῖς καὶ τοὺς ἔστειλε πρέσβεις στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ στὴ Ρώμη, προκειμένου νὰ στηρίξουν τοὺς διωκόμενους Ὀρθοδόξους ἀπὸ τοὺς διῶκτες τοὺς εἰκονομάχους, ἀλλὰ καὶ νὰ ζητήσουν τὴ στήριξη γιὰ τὶς ἀπειλὲς καὶ τὶς διώξεις ποὺ ἀσκοῦσαν οἱ Ἄραβες μουσουλμᾶνοι κατὰ τοῦ Πατριαρχείου τῶν Ἱεροσολύμων. Ἐγκαταστάθηκαν στὴν περίφημη Μονὴ τῆς Χώρας.
Ἀλλά, λίγο ἀργότερα, τὸ 815 πέθανε ὁ αὐτοκράτορας Μιχαὴλ Α’ Ραγκαβὲς (811-813) καὶ ἀνέβηκε στὸ θρόνο ὁ Λέων Ε’ ὁ Ἀρμένιος (813-820), ὁ ὁποῖος ἐγκαινίασε τὴ δεύτερη περίοδο τῆς εἰκονομαχικῆς ἔριδας. Διέταξε τὴν πλήρη ἀπαγόρευση προσκύνησης καὶ τιμῆς τῶν Ἱερῶν Εἰκόνων, ἀκόμα καὶ μὲ τὴν ποινὴ τοῦ θανάτου, τὴν καταστροφὴ ὅλων τῶν Εἰκόνων καὶ τὸ ἀσβέστωμα τῶν τοιχογραφιῶν τῶν ναῶν. Τότε τὰ δύο ἀδέλφια, Θεοφάνης καὶ Θεόδωρος, μαζὶ μὲ τὸ δάσκαλό τους Μιχαήλ, παρουσιάστηκαν στὸν ἀσεβῆ αὐτοκράτορα καὶ τὸν ἤλεγξαν γιὰ τὸ διάταγμά του. Ὁ Λέων, ὄχι μόνον δὲν ἔδειξε σημάδια συνετισμοῦ, ἀλλὰ διέταξε τὸν ἄγριο βασανισμό τους. Τοὺς μαστίγωσαν ἄγρια καὶ τοὺς ἔκλεισαν στὴ φυλακή. Ἀφοῦ ἀπέκρουσαν καὶ τὶς προσπάθειες τοῦ μελλοντικοῦ εἰκονομάχου Πατριάρχη Ἰωάννου Γραμματικοῦ, νὰ συμμορφωθοῦν μὲ τὸ αὐτοκρατορικὸ διάταγμα, τοὺς ξεχώρισαν. Ἔκλεισαν τὰ δύο ἀδέλφια σὲ ἕνα φρούριο στὸ Βόσπορο, στερῶντας τους ἀκόμα καὶ τὴν τροφή.
Μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Λέοντα (820) κόπασαν οἱ διωγμοὶ τῶν Ὀρθοδόξων καὶ τὰ δύο ἀδέλφια ἐγκαταστάθηκαν στὴν Ἱερὰ Μονὴ Ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ τοῦ Σωσθενίου στὸ Βόσπορο, οἱ ὁποῖοι μὲ τὸν ὑποδειγματικὸ ἀσκητικό τους ἀγῶνα καὶ τὶς πολλὲς ἐπιστολές τους στερέωσαν τὴν ὀρθόδοξη πίστη.
Ἀλλὰ τὸ 829 ἀνέβηκε στὸ θρόνο ὁ ἐπίσης φανατικὸς εἰκονομάχος αὐτοκράτορας Θεόφιλος (829-842), ὁ ὁποῖος ἐγκαινίασε νέα σφοδρὴ εἰκονομαχικὴ περίοδο, καταδιώκοντας ἀπηνῶς τοὺς ὁμολογητὲς Ὀρθοδόξους. Τὰ δυὸ ἀδέλφια ἐξορίστηκαν στὴ νῆσο Ἀφουσία, τὸ 834, μαζὶ μὲ ἄλλους ὀρθοδόξους ὁμολογητές. Ἐπειδὴ δὲν πειθάρχησαν, καὶ ἀσκοῦσαν σφοδρὴ κριτικὴ κατὰ τῶν εἰκονομάχων καὶ τοῦ Παλατίου, κλήθηκαν τὸ 836 σὲ νέα ἀνάκριση ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα. Οἱ δύο ὁμολογητὲς μοναχοὶ ἤλεγξαν καὶ πάλι μὲ θάρρος καὶ παρρησία τὸν ἀσεβῆ αὐτοκράτορα, ὁμολογῶντας τὴν ὀρθόδοξη πίστη. Ὑποβλήθηκαν καὶ πάλι σὲ νέα βασανιστήρια. Μὲ πυρωμένο σίδερο ἔγραψαν στὰ μέτωπά τους δώδεκα ἰμαβικοὺς στίχους, μὲ τὴν αἰτία τῶν διώξεών τους. Γι’ αὐτὸ ὀνομάστηκαν ἀπὸ τότε Γραπτοί. Στὴ συνέχεια τοὺς ἔριξαν στὴν πιὸ ὑγρὴ καὶ σκοτεινὴ φυλακὴ τοῦ Πραιτωρίου, μὲ στόχο νὰ πεθάνουν ἀπομονωμένοι. Τότε πῆραν ἐπιστολὲς παρηγορητικὲς ἀπὸ τὸ δάσκαλό τους Μιχαὴλ καὶ τὸν ἅγιο Μεθόδιο, ἐνθαρρύνοντας τοὺς νὰ ὑπομείνουν ὡς τέλους τὰ μαρτύρια. Σὲ λίγο καιρό τους ἔστειλαν σὲ νέα ἐξορία στὴν Ἀπάμεια τῆς Βιθυνίας (Μουδανιά), ὅπου ὅμως ἔγιναν ἐνθουσιωδῶς δεκτοὶ ἀπὸ τὸ λαό. Ὁ Θεόδωρος, κοιμήθηκε τὸ 838, ἐξουθενωμένος ἀπὸ τὶς κακουχίες. Ὁ ἀδελφός του Θεοφάνης, ἀψηφῶντας τὴν διαταγὴ τοῦ αὐτοκράτορα, νὰ μείνει ἄταφο τὸ σῶμα του, τὸ ἐνταφίασε, συνθέτοντας καὶ ἕναν ἐξαίσιο ποιητικὸ κανόνα.
Μετὰ ἀπὸ τὴν θαρραλέα αὐτὴ πράξη του, ὁ Θεοφάνης ἐξορίστηκε στὴ Θεσσαλονίκη, ὅπου ἐργάστηκε δραστήρια γιὰ τὴν ἐπικράτηση τοῦ Ὀρθοδόξου Δόγματος καὶ τὴν ἀπόκρουση τῆς αἱρέσεως τῆς εἰκονομαχίας. Ἀλλὰ τὸ 842 πέθανε ὁ ἀσεβὴς Θεόφιλος καὶ στὸ θρόνο ἀνέβηκε ὁ ἀνήλικος γιὸς τοῦ Μιχαὴλ Γ’ (842-867), τὸν ὁποῖο ἐπιτρόπευε ἡ εὐσεβὴς αὐτοκράτειρα ἁγία Θεοδώρα, ἡ ὁποία ἔπαυσε ἀμέσως τοὺς διωγμούς, ἐπανέφερε σὲ ἰσχὺ τὶς ἀποφάσεις τῆς Ζ’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου (787) καὶ τὸ 842 ἀναστήλωσε ὁριστικὰ τὶς ἅγιες Εἰκόνες. Παράλληλα ἐπανέφερε ἀπὸ τὴν ἐξορία καὶ ἔβγαλε ἀπὸ τὶς φυλακὲς τοὺς ὁμολογητὲς τῆς πίστεως. Ὁ Θεοφάνης ἀνακλήθηκε ἀπὸ τὴν ἐξορία καὶ ὁ Πατριάρχης ἅγιος Μεθόδιος τὸ 842 τὸν χειροτόνησε Μητροπολίτη Νικαίας. Ἐκεῖ πέρασε τὸ ὑπόλοιπο τοῦ πολυτάραχου ἐπίγειου βίου του, ποιμαίνοντας θεοφιλῶς τὸ ποίμνιό του, προσευχόμενος καὶ ἀσκούμενος. Ὡς ἄφθαστος ποιητὴς καὶ ὑμνογράφος συνέθεσε πλῆθος ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων, οἱ ὁποῖοι ψάλλονται μέχρι σήμερα κατὰ τὶς δεσποτικὲς καὶ θεομητορικὲς ἑορτὲς καὶ σὲ μνῆμες ἁγίων. Κοιμήθηκε εἰρηνικὰ τὴν 11η Ὀκτωβρίου τοῦ 845. Ἀνακηρύχτηκε ἅγιος καὶ ἡ σεπτὴ μνήμη του ἑορτάζεται τὴν ἡμέρα τῆς ὁσιακῆς κοιμήσεώς του.
Ὁ ἅγιος Θεοφάνης ὁ Γραπτὸς συγκαταλέγεται στοὺς μεγάλους Πατέρες, Ὁμολογητὲς καὶ ὑμνογράφους τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁ ὁποῖος ἀφιέρωσε ὁλόκληρη τὴ ζωή του στὴν ὁμολογία καὶ τὴν προάσπιση τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως, τῆς μόνης ἀληθινῆς καὶ σώζουσας πίστεως. Τόσον αὐτός, ὅσο καὶ οἱ ἄλλοι μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, εἶναι (πρέπει νὰ εἶναι) καὶ σὲ μᾶς σήμερα τὰ μεγάλα ζωντανὰ παραδείγματα, νὰ μὴν κάνουμε τὴν παραμικρὴ ἔκπτωση καὶ ὑποχώρηση στὰ θέματα τῆς πίστεως, ὅπως ἔκαμαν καὶ ἐκεῖνοι!
Ἀπολυτίκιον
Ήχος πλ α’. Τον συνάναρχον λόγον.
Μυηθεῖς τῶν Ἀγγέλων Πάτερ τὸ σύντονον, θεοφανείας ἀρρήτου ἐδείχθης σάλπιγξ χρυσή, περιούσιον λαὸν τρέφων τοὶς λόγοις σου, τῶν γὰρ πανσόφων σου ᾠδῶν, ἡ πανεύσημος μολπή, εὐφραίνει τὴν Ἐκκλησίαν, δι’ ἣν λαμπρῶς ἠγωνίσω, θεομακάριστε Θεόφανες.
Κοντάκιον
Ἦχος δ’. Ἐπεφάνης σήμερον.
Ἀνεφάνης Ὅσιε, τῇ Ἐκκλησίᾳ ὥσπερ ἄλλος ἥλιος, ταύτην φωτίζων ἀστραπαῖς, τῶν σῶν δογμάτων Θεόφανες, ὣς θυηπόλος, Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν.
ΤΟ ΣΥΝΑΞΑΡΙ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ
11 Οκτωβρίου 2025 ἑορτάζουν:
Ἅγιος Φίλιππος ὁ Ἀπόστολος ἕνας ἀπὸ τοὺς ἑπτὰ Διακόνους
Ὅσιος Θεοφάνης ὁ Γραπτός, ὁ Ὁμολογητὴς ἐπίσκοπος Νίκαιας
Ἅγιοι Νεκτάριος, Ἀρσάκιος καὶ Σισίνιος Πατριάρχες Κωνσταντινούπολης
Ἅγιος Ἰωνᾶς ὁ ἐν Περγάμῳ τῆς Κύπρου
Ἀγίες Ζηναΐδα καὶ Φιλονίλλα οἱ ἀδελφές
Ἅγιος Φιλόθεος ὁ Κόκκινος Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης
Ὅσιος Γερμανὸς ὁ Ἁγιορείτης ὁ Μαρουλής
Ἁγία Ethelburga
Ἅγιος Kenneth
Ὅσιος Σάββας ὁ Βατοπεδινός